Czy fundacja rodzinna pomoże przedsiębiorcom?

Fundacja rodzinna, jako forma prawna prowadzenia działalności, była długo oczekiwana przez liczne polskie firmy rodzinne. Z szacunków środowiska tych firm wynika, że w Polsce ponad 800 tysięcy przedsiębiorstw to właśnie firmy rodzinne. Mają one zatem istotny wkład w PKB. Niezbędne jest zapewnienie rodzinom prowadzącym takie firmy możliwości ich przekazania w zarząd kolejnym pokoleniom. Obecnie, aby przeprowadzić skutecznie proces sukcesji, przedsiębiorcy muszą posiadać następców, którzy będą w stanie oraz będą chcieli dalej poprowadzić biznes lub co najmniej sprawować w nim funkcje właścicielskie, powierzając zarządzanie profesjonalnemu zarządowi. Nie zawsze ten warunek jest możliwy do spełnienia. Trudności w zaplanowaniu sukcesji często wynikają również z liczby potencjalnych następców prawnych. W przypadku braku sukcesora albo braku porozumienia pomiędzy członkami rodziny, właściciele przedsiębiorstw najczęściej są zmuszeni sprzedać firmę. Prowadzi to do utraty rodzinnego jej charakteru. Dostrzegalny jest przy tym trend wykupywania przedsiębiorstw przez obcokrajowców, zainteresowanych nie tylko przejęciem firmy posiadającej ugruntowaną strukturę organizacyjną ale – co ważniejsze – renomę na rynku.

Dotychczas obowiązujące przepisy Kodeksu cywilnego^[1] oraz Kodeksu spółek handlowych^[2] (dalej też „KSH”) zawierały jedynie ograniczone możliwości przekazania swojego biznesu, gdyż wyłącznie na zasadach w nich określonych. Dlatego też polscy przedsiębiorcy postulowali wprowadzenie regulacji w zakresie fundacji rodzinnych. Instytucja fundacji rodzinnej ma bowiem zapewniać całkowicie nowe możliwości planowania sukcesyjnego, które doskonale sprawdziły się w wielu krajach.

Ustawa z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej^[3] jest odpowiedzią na powyższe potrzeby oraz postulaty. Wprowadza ona nową instytucję służącą do gromadzenia rodzinnego majątku, pozwalającą na zatrzymanie kapitału w kraju na wiele pokoleń oraz zwiększanie potencjału krajowych inwestycji. Umożliwienie powoływania do życia fundacji rodzinnej ma minimalizować ryzyko nieudanej sukcesji i gwarantować kontynuację działalności biznesowej. Przekazanie majątku z wykorzystaniem tej instytucji ma chronić go przed podziałem oraz umożliwić jego dalsze pomnażanie. Kluczowe jest bowiem zapewnienie ciągłości przedsiębiorstwa prywatnego, w szczególności dla celów zabezpieczenia rodziny^[4].

Fundatorem może być tylko osoba fizyczna, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych. Fundacja rodzinna może zostać ustanowiona w testamencie, lecz wówczas może mieć tylko jednego fundatora. Jeśli natomiast jej założenie nastąpi wcześniej na podstawie aktu założycielskiego nie jest to już obwarowane powyższym wymogiem, co oznacza, że nie ma przeszkód prawnych, aby taka fundacja miała dwóch lub więcej fundatorów. W obu wypadkach konieczne jest jednak sporządzenie tego dokumentu w formie aktu notarialnego. Jedynie wówczas, czy to sam akt założycielski, czy to testament zawierający akt założycielski fundacji rodzinnej będzie skuteczny i ważny.

Fundator określa w statucie szczegółowy cel fundacji rodzinnej. Nie mniej jednak, majątek fundacji rodzinnej będzie zarządzany i będzie służyć wskazanym osobom (beneficjentom). Fundacja jest bowiem osobą prawną utworzoną w celu gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów. Przez świadczenie rozumie się składniki majątkowe, w tym środki pieniężne, rzeczy lub prawa, przeniesione na beneficjenta albo oddane beneficjentowi do korzystania przez fundację rodzinną albo fundację rodzinną w organizacji, zgodnie ze statutem i listą beneficjentów. Trzymając się tak zdefiniowanych celów fundacji, trzeba podkreślić, że są one stricte majątkowe i ukierunkowane na świadczenia (nawet o znacznych wartościach) dla określonych osób, a nie pomoc doraźną czy charytatywną dla szukających pomocy. Fundacja rodzinna ma zostać wyposażona w majątek po to, aby spełniać świadczenia dla osób, które będą uprawnione do ich otrzymywania z fundacji rodzinnej (beneficjentów)^[5].

Nazwa fundacji może być dowolnie kształtowana, lecz powinna zawierać oznaczenie „Fundacja Rodzinna”. Dopuszczalne jest również używanie skrótu „F.R.”. Podlega ona wpisowi do rejestru fundacji rodzinnych prowadzonego przez Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim. Jest to inny rejestr niż Krajowym Rejestr Sądowy, choć prawodawca przyznaje, że rejestr fundacji rodzinnych wzorowany jest na Krajowym Rejestrze Sądowym (KRS). Można zatem przyjąć, że liczne rozwiązania będą z nim tożsame. Akta rejestrowe fundacji rodzinnej, odmiennie niż w przypadku danych w KRS, będzie mógł przeglądać, w obecności pracownika sądu rejestrowego, jedynie: fundator, członek organu fundacji rodzinnej, beneficjent oraz osoba mająca interes prawny. W tym ostatnim przypadku wykazanie interesu prawnego będzie konieczne, nie wystarczy podanie dowolnego powodu.

Fundator wnosi do fundacji rodzinnej mienie na pokrycie funduszu założycielskiego o wartości określonej w statucie, nie niższej niż 100 tys. zł. Jest on przy tym obowiązany sporządzić spis mienia wnoszonego do fundacji rodzinnej na pokrycie funduszu założycielskiego z zachowaniem formy pisemnej dla jego skuteczności.

Fundacja rodzinna może wykonywać działalność gospodarczą w rozumieniu art. 3 ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców^[6], czyli działalność zarobkową, wykonywaną we własnym imieniu i w sposób ciągły, jedynie w zakresie:

1. zbywania mienia, o ile mienie to nie zostało nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia;
2. najmu, dzierżawy lub udostępniania mienia do korzystania na innej podstawie;
3. przystępowania do spółek handlowych, funduszy inwestycyjnych, spółdzielni i podmiotów o podobnym charakterze, mających siedzibę w kraju albo za granicą, a także uczestnictwa w tych spółkach, funduszach, spółdzielniach i podmiotach;
4. nabywania i zbywania papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze;
5. udzielania pożyczek:
   a) spółkom kapitałowym, w których fundacja rodzinna posiada udziały albo akcje,
   b) spółkom osobowym, w których fundacja rodzinna uczestniczy jako wspólnik,
   c) beneficjentom;
6. obrotu zagranicznymi środkami płatniczymi należącymi do fundacji rodzinnej w celu dokonywania płatności związanych z działalnością fundacji rodzinnej;
7. produkcji przetworzonych w sposób inny niż przemysłowy produktów roślinnych i zwierzęcych, z wyjątkiem przetworzonych produktów roślinnych i zwierzęcych uzyskanych w ramach prowadzonych działów specjalnych produkcji rolnej oraz produktów opodatkowanych podatkiem akcyzowym, o ile ilość produktów roślinnych lub zwierzęcych pochodzących z własnej uprawy, hodowli lub chowu, użytych do produkcji danego produktu, stanowi co najmniej 50% tego produktu;
8. gospodarki leśnej.

Organy fundacji rodzinnej są bardzo zbliżone do tych, które spotyka się w spółkach kapitałowych. Podstawowa różnica polega jedynie na tym, że w przypadku fundacji rodzinnych mamy do czynienia ze zgromadzeniem beneficjentów, w którym zasiadają osoby fizyczne lub organizacje pozarządowe, czyli podmioty, na których rzecz fundacja ma spełniać świadczenia^[7].

Fundacja rodzinna stanowi dotychczas nieznane polskiemu prawu narzędzie sukcesyjne, którego wprowadzenie było poniekąd wyczekiwane. W chwili obecnej trudno jednoznacznie ocenić jak szybko instytucja ta będzie się popularyzować i jak wiele osób prowadzących działalność gospodarczą skorzysta z możliwości jej utworzenia. Nie sposób również wskazać jak w dłuższej perspektywie czasu taka fundacja będzie funkcjonować, w szczególności z uwzględnieniem czasem trudnych uwarunkowań rodzinnych. Trzeba mieć jednak nadzieję, że fundacja rodzinna z jednej strony umożliwi wygaszenie sporów w rodzinach na tle sukcesji prowadzonych firm, z drugiej pozwoli utrzymać i zachować w rękach rodzin wiele przedsiębiorstw o ugruntowanej w Polsce pozycji i renomie.

[1] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny; Dz. U. z 2023 r. poz. 1610.
[2] Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych; Dz. U. z 2022 r. poz. 1467 z późn. zm.
[3] Dz. U. poz. 326 z późn. zm.
[4] Zob. K. Skreczko, Prawne aspekty funkcjonowania fundacji rodzinnej, BISP 2023, nr 2.
[5] P. Blajer, Kwestie zasadnicze związane z Fundacją Rodzinną [w:] Fundacja rodzinna. Pytania i odpowiedzi, Warszawa 2023.
[6] Ustawa z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców; Dz. U. z 2023 r. poz. 221 z późn. zm.
[7] Zob. K. Skreczko, Prawne aspekty funkcjonowania fundacji rodzinnej, BISP 2023, nr 2.